Του Θανάση Γιαλκέτση, Σημειωματάριο ιδεών, Επτά, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 3 Απριλίου 2011
ΑΚΟΥΜΕ ΝΑ ΛΕΓΕΤΑΙ ότι η εξέγερση που ξεκίνησε από την Τυνησία και η φλόγα της διαδόθηκε γρήγορα σε τόσες αραβικές χώρες ήταν μια αιφνίδια και απρόσμενη εξέλιξη, που κανείς δεν είχε προβλέψει.
Αυτό δεν είναι αληθινό. Πολλά από όσα συμβαίνουν σήμερα εξηγούνται σε ένα βιβλίο που έγραψε το 2007 ο γάλλος ιστορικός και δημογράφος Εμανουέλ Τοντ μαζί με τον Γιουσέφ Κουρμπάζ και έχει τίτλο «Le rendez-vous des civilisations» (Seuil, 2007)». Ο Τοντ είχε προβλέψει την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, με ένα βιβλίο του που είχε γράψει το 1976, στο οποίο σημείωνε ότι τα ποσοστά παιδικής θνησιμότητας είχαν αρχίσει να ανεβαίνουν από τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Το 2002, με άλλο έργο του, ο Τοντ προέβλεψε τη σημερινή οικονομική κρίση, παρατηρώντας ότι ο χρηματοπιστωτικός τομέας αυξανόταν δύο φορές ταχύτερα από τη βιομηχανία, ενώ η διόγκωση του χρέους προμήνυε τις δυσμενείς εξελίξεις που ακολούθησαν.
Στο βιβλίο του «Le rendez-vous des civilisations» ο Τοντ υποστήριζε ότι στον αραβικό και μουσουλμανικό κόσμο συντελούνταν ένας βαθύς και ριζικός εκσυγχρονισμός. Συντελούνταν δηλαδή μια μετάβαση η οποία επρόκειτο να αλλάξει σε βάθος τις οικογενειακές δομές, τις σχέσεις με την εξουσία, τις ιδεολογικές αναφορές. Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγε ήταν ότι δεν βαδίζουμε προς μια σύγκρουση των πολιτισμών, σαν αυτή που είχε προβλέψει ο Χάντινγκτον, αλλά αντίθετα οδηγούμαστε σε μια συνάντηση των πολιτισμών. Σε μια συνέντευξή του στην ιταλική εφημερίδα «Il Sole 24 Ore», ο Τοντ εξηγεί πώς έφτασε σε αυτό το συμπέρασμα χρησιμοποιώντας τους κλασικούς δείκτες της πολιτισμικής και δημογραφικής ανάλυσης: «Ο πρώτος δείκτης είναι το ποσοστό όσων γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση, με ιδιαίτερη προσοχή στους νέους 20 έως 24 ετών. Ο δεύτερος είναι το ποσοστό των γεννήσεων, που δείχνει τον έλεγχο που έχουν οι άνθρωποι πάνω στη μοίρα τους. Το 2007, το ποσοστό των εγγράμματων στον αραβικό κόσμο αυξανόταν με μεγάλη ταχύτητα. Και, με λίγες εξαιρέσεις, η ικανότητα γραφής και ανάγνωσης διαδιδόταν σχεδόν παντού στους νέους.
Επιπλέον, το ποσοστό των γεννήσεων είχε αρχίσει να μειώνεται δραστικά. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι η αραβική χώρα που είχε το πιο χαμηλό ποσοστό γεννήσεων -δύο παιδιά ανά γυναίκα- ήταν ακριβώς η Τυνησία. Είναι μια απλή ανάλυση, αλλά θεωρείται πρωτότυπη επειδή σήμερα οι άνθρωποι είναι επίμονα προσκολλημένοι σε οικονομικές παραμέτρους και θεωρούν ότι το σημαντικό για να αξιολογήσουν την εξέλιξη μιας κοινωνίας είναι δείκτες όπως το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ή οι εμπορικές συναλλαγές, ενώ τα δεδομένα που εγώ χρησιμοποιώ είναι εκείνα που μας επιτρέπουν να φωτίσουμε μιαν αλλαγή στη νοοτροπία του πληθυσμού. Οταν, το 2007, γράφαμε αυτό το βιβλίο με τον Κουρμπάζ, αναλύοντας αυτούς τους δείκτες, σημειώναμε ότι σε ένα τμήμα του μουσουλμανικού κόσμου υπήρχε ένα πολύ υψηλό ποσοστό εγγράμματων ανθρώπων και ένα πολύ χαμηλό ποσοστό γεννήσεων.
Επομένως, η νεωτερικότητα ήταν ήδη παρούσα εκεί. Σε αυτό το πλαίσιο, η απουσία πολιτικής νεωτερικότητας και βλέψεων για δημοκρατία κατέληγε να φαίνεται πολύ παράξενη. Κυρίως για την Τυνησία, που ήταν τόσο προχωρημένη. Ηταν παράξενο που το καθεστώς του Μπεν Άλι ήταν σε θέση να διατηρείται ακόμη. Γι’ αυτό εξηγούσαμε αυτό το προσωρινό μπλοκάρισμα με την αναφορά σε ένα ειδικό γνώρισμα του αραβικού κόσμου, που είναι η δομή της οικογένειας. Υπάρχει μια προτίμηση για τους γάμους ξαδελφιών, ένα φαινόμενο που αποκαλείται «ενδογαμία». Με τον Κουρμπάζ υποθέσαμε ότι η ενδογαμία ήταν ένα φρένο στον πολιτικό εκσυγχρονισμό: οι οικογενειακές ομάδες είναι κλειστές στον εαυτό τους και τα άτομα είναι αιχμάλωτα μέσα σε αυτές. Αυτή η οικογενειακή δομή εμποδίζει την ανάδυση ενός ελεύθερου και ενεργού πολιτικού ατόμου. Αυτό όμως που δεν είχαμε επαρκώς αξιολογήσει ήταν οι διαφορές ανάμεσα στις διάφορες ηλικιακές ομάδες: η ενδογαμία στην Τυνησία είχε αρχίσει να μειώνεται με μεγάλη ταχύτητα μεταξύ των νέων.
Αυτό που συμβαίνει στον αραβικό κόσμο αρχίζει να μας θυμίζει εκείνο που συνέβη στην Ευρώπη το 1848, την Ανοιξη των λαών. Μια επανάσταση που άρχισε στο Παρίσι διαδόθηκε στην Πρωσία, την Αυστρία, την Ιταλία και σε ορισμένες χώρες λίγο ώς πολύ πέτυχε, ενώ σε άλλες απέτυχε ολοκληρωτικά. Συμβαίνουν τόσο σημαντικά γεγονότα την ίδια στιγμή. Εχω την εντύπωση ότι ζούμε μιαν εκπληκτική ιστορική στιγμή. Κατά τη γνώμη μου, είναι αδύνατο να πούμε αν θα δούμε σύντομα δημοκρατίες που θα λειτουργούν σωστά ή αν θα δούμε μιαν επιστροφή προσωρινών αυταρχικών καθεστώτων. Ωστόσο, αυτό που μπορώ να ισχυριστώ είναι ότι, όποια και αν θα είναι η μορφή του πολιτικού καθεστώτος, και ακόμα και αν θα δούμε την επιστροφή αυταρχικών καθεστώτων, ο χαρακτήρας της κοινωνικής ζωής θα παραμείνει μετασχηματισμένος και η ανάδυση μιας ατομικιστικής, πιο φιλελεύθερης ιδιοσυγκρασίας είναι μια οριστική κατάκτηση. Δεν μπορούμε να φανταστούμε ότι μπορεί να υπάρξει οπισθοδρόμηση.
Αυτά τα γεγονότα αιφνιδιάζουν όσους μιλούσαν για σύγκρουση πολιτισμών. Υπάρχουν σημαντικές μουσουλμανικές κοινότητες σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες και αυτό που επρόκειτο να συμβεί -πριν από αυτήν την επανάσταση- ήταν η χρησιμοποίηση των μουσουλμάνων ως αποδιοπομπαίων τράγων, για να συγκαλυφθούν οι οικονομικές δυσκολίες της Ευρώπης μέσα στην παγκοσμιοποίηση. Για να δικαιολογήσουν αυτούς τους ισλαμοφοβικούς λόγους, χρησιμοποιούσαν την ιδέα ότι οι αραβικές ή μουσουλμανικές χώρες ήταν ανίκανες να εκσυγχρονιστούν. Αυτό που συμβαίνει είναι επομένως τρομερό για όλες τις ευρωπαϊκές ακροδεξιές ομάδες». (…).
