Της Ρένας Δούρου, Δημοσιεύθηκε στο Modern Diplomacy / www.presscode.gr, 15 Δεκεμβρίου 2011
Ήταν Κυριακή, 8 Δεκεμβρίου του 1991, όταν ο Μπόρις Γιέλτσιν πρόεδρος της Ρωσίας, ο Στανισλάς Σουκέβιτις, πρόεδρος της δημοκρατίας της Λευκορωσίας και ο Λεονίντ Κραβτσούκ, πρόεδρος της Ουκρανίας (επρόκειτο για τις τρεις από τις δεκαπέντε Δημοκρατίες που αποτελούσαν ως τη στιγμή εκείνη την Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών), λάμβαναν μια σημαντική απόφαση, τις επιπτώσεις της οποίας βιώνουμε, στο διεθνές σκηνικό ακόμη ως σήμερα: υπέγραφαν το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, με τη συμφωνία της Μπελαβέζχα.
Είχε προηγηθεί τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς μια απόπειρα πραξικοπήματος που αφενός έδωσε τη χαριστική βολή στην πολιτική εξουσία του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ και αφετέρου ανέδειξε τον άνθρωπο που θα έβαζε τη σφραγίδα του τέλους: τον Μπόρις Γιέλτσιν. Τον δε Ιανουάριο και Φεβρουάριο οι Βαλτικές Δημοκρατίες είχαν σύρει το χορό για την ανεξαρτητοποίηση και των υπολοίπων Σοβιετικών Δημοκρατιών, δρομολογώντας έτσι την αποσύνθεση, μετά από 69 χρόνια ζωής, της Σοβιετικής Ένωσης. Μέσα σε έναν χρόνο η πυρηνική υπερδύναμη, η πρωταγωνίστρια επί σχεδόν μισό αιώνα του Ψυχρού Πολέμου, η χώρα που ήλεγχε το μισό ημισφαίριο, διαλυόταν χωρίς να έχει προηγηθεί κάποιο από τα πολλά σενάρια που είχαν καταστρώσει οι εγκέφαλοι του αντιπάλου δέους, των ΗΠΑ, και στα οποία εμπλέκονταν ίντριγκες και συγκρούσεις…
Κεραυνός εν αιθρία; Για τη συντριπτική πλειοψηφία αμερικανών και άλλων διεθνών αναλυτών, σίγουρα ναι, παρά το γεγονός ότι προηγηθεί το 1989 οι καταρρεύσεις των ανατολικοευρωπαϊκών καθεστώτων… Παρόλα αυτά, ούτε οι ειδικοί «κρεμλινολόγοι» ούτε οι αναλυτές της CIA «είδαν» να έρχεται, τουλάχιστον τόσο άμεσα και σαρωτικά, η κατάρρευση της ίδιας της ΕΣΣΔ. Ένας από τους ελάχιστους που είχαν διαβλέψει το επερχόμενο τέλος ήταν ο γάλλος ιστορικός, ανθρωπολόγος και δημογράφος Εμανουέλ Τοντ στο έργο του, το 1976, «Η τελική πτώση: Δοκίμια για την αποσύνθεση της σοβιετικής σφαίρας». Ο 25χρονος τότε συγγραφέας είχε στηρίξει τις διαπιστώσεις του σε δείκτες όπως η αυξανόμενη παιδική θνησιμότητα… Ελάχιστοι ήσαν ωστόσο που πρόσεξαν και πήραν στα σοβαρά τις παρατηρήσεις του Τοντ…
Ειδικότερα, το πόσο αναπάντεχη ήταν για τον παραδοσιακό αντίπαλο, την Αμερική, η εκ των έσω κατάρρευση της ΕΣΣΔ, φάνηκε από τις πρώτες αντιδράσεις του τότε προέδρου των ΗΠΑ, Τζωρτζ Μπους, του πρεσβύτερου. Τον Νοέμβριο του 1990, οι Μπους και Γκορμπατσώφ υπέγραφαν μια ιστορική συμφωνία που σηματοδότησε το τέλος του Ψυχρού πολέμου. Το θέμα ήταν ότι η τότε αμερικανική ηγεσία αντιμετώπιζε την περίοδο μετά από τον Ψυχρό πόλεμο στο πλαίσιο μια αρχιτεκτονικής των διεθνών σχέσεων που περιλάμβανε και την… ψυχορραγούσα Σοβιετική Ένωση σε ρόλου εταίρου! Ωστόσο παρά τις… «ενέσεις» της περεστρόικα και της γκλάσνοστ (της ανοικοδόμησης και της διαφάνειας), παρά τις προσπάθειες του τελευταίου γ.γ. του ΚΚΣΕ, Μιχαήλ Γκορμπατσώφ (ο οποίος, οποία ειρωνεία, ήταν ο μοναδικός γ.γ. του κόμματος που είχε γεννηθεί κατά τη σοβιετική περίοδο) να δώσει ζωή σε ένα πολιτικό και οικονομικό σύστημα που έπνεε τα λοίσθια, το τέλος διαγραφόταν με σαφήνεια σε όλη τη διάρκεια της μοιραίας χρονιάς του 1991.
Τον Αύγουστο του 1991 ο πρόεδρος Τζ. Μπους έσπευδε να προειδοποιήσει τους Ουκρανούς σχετικά με τον «αυτοκτονικό εθνικισμό». «Θα διατηρήσουμε την ισχυρότερη δυνατή σχέση με τη σοβιετική κυβέρνηση του προέδρου Γκορμπατσώφ… καθώς είμαστε κι εμείς ομοσπονδιακό κράτος, θέλουμε καλές σχέσεις με τις Δημοκρατίες. Οι Αμερικανικοί δεν θα στηρίξουν εκείνους που θέλουν ανεξαρτησία προκειμένου να αντικαταστήσουν μια τυραννία με μια τοπική δικτατορία. Δεν θα βοηθήσουν εκείνους που προωθούν έναν αυτοκτονικό εθνικισμό που στηρίζεται στην εθνοτική βία». Οι Ουκρανοί δεν τον άκουσαν: τρεις μήνες αργότερα ο πρόεδρος Κραβτσούκ συνυπέγραφε τους τίτλους τέλους της ΕΣΣΔ, ανοίγοντας το δρόμο για την Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών. Ο «σύντομος 20ος αιώνας» που περιγράφει με οξυδέρκεια στο βιβλίο του ο Έρικ Χόμπσμπαουμ είχε μόλις ολοκληρωθεί…
