Της Ρένας Δούρου, Δημοσιεύθηκε στο Red Notebook.gr, 5 Σεπτεμβρίου 2012
Μια ανθεκτική πυξίδα για σκοτεινούς καιρούς
Will Kymlicka, «Πολυπολιτισμικές Οδύσσειες» (μτφρ.: Αργυρώ Ζαχαρίου), Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2012
Οι «Πολυπολιτισμικές Οδύσσειες» του Will Kymlicka μεταφράστηκαν στα ελληνικά σε μια συγκυρία εξόχως επίκαιρη πολιτικά για τη χώρα μας. Ακριβώς σε μια εποχή οξύτατης οικονομικής κρίσης, κατά την οποία η Χρυσή Αυγή και οι οπαδοί της επιδίδονται στο κυνήγι όποιων, με λίγο ή περισσότερο σκουρότερο χρώμα δέρματος, θεωρούν «ξένους», ενώ τα περιστατικά έχουν πλέον πολλαπλασιαστεί σε τέτοιο βαθμό, που πλέον περνούν στα «ψιλά» των εφημερίδων.
Το θέμα του βιβλίου του Kymlicka, μια «Πλοήγηση στη νέα διεθνή πολιτική της διαφορετικότητας», στοχεύει στη διερεύνηση της συμβολής των διεθνών οργανισμών (ΟΗΕ, Συμβούλιο της Ευρώπης, ΟΑΣΕ, κ.α.) στην οικοδόμηση ενός σύγχρονου πολυπολιτισμικού πλαισίου με σημείο αναφοράς στο δυτικό κόσμο. Καλογραμμένο, προκειμένου να διαβάζεται και από μη ειδικούς, με πάμπολλα παραδείγματα που θεμελιώνουν την άποψη του καναδού συγγραφέα, που θεωρείται αυθεντία στο θέμα της φιλελεύθερης πολυπολιτισμικότητας (διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο Queen’s στο Κίνγκστον, στο Οντάριο του Καναδά), το βιβλίο, πέραν ορισμένων αδυναμιών του (θα επανέλθω παρακάτω) πρέπει να διαβαστεί από όλους όσοι ασχολούνται σε επίπεδο είτε εθελοντικό (ΜΚΟ, άλλες οργανώσεις αρωγής) είτε επαγγελματικό, με πληθυσμούς μεταναστών, προκειμένου να αποκτήσουν ένα στέρεο πλαίσιο θεωρητικής αναφοράς που μόνο χρήσιμο μπορεί να αποδειχθεί, ειδικά μάλιστα στη σημερινή, ελληνική και ευρωπαϊκή συγκυρία, όπου παρατηρείται σοβαρή διάδοση ξενοφοβικών και ρατσιστικών ιδεών.
Στις 410 σελίδες του βιβλίου του ο Kymlicka εξετάζει λεπτομερώς το πώς μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, οι κυβερνήσεις, υπό την πίεση των διεθνών οργανισμών, επέκτειναν τα δικαιώματα και την προστασία τριών κυρίως κατηγοριών: των αυτόχθονων πληθυσμών, τις υποκρατικών εθνικών ομάδων και των μεταναστών. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για την περιγραφή και την κρίση του τρόπου με τον οποίο η «διεθνής κοινότητα», μέσω διεθνών οργανισμών, διέδωσε την πολυπολιτισμικότητα. Ο συγγραφέας επιμένει στο γεγονός ότι η εξέλιξη αυτή συνιστά μια επανάσταση χωρίς ιδιαίτερες τυμπανοκρουσίες έναντι του παλιού μοντέλου του έθνους-κράτους ως ενός ενοποιημένου και ομοιογενούς συνόλου: σιγά-σιγά, από το 1945, και με κορύφωση τη δεκαετία του 1990 (μετά δηλαδή την κατάρρευση των καθεστώτων της ανατολικής Ευρώπης), έκαναν την εμφάνισή τους διαφορετικές εκδοχές κρατικής οργάνωσεις που λαμβάνουν υπόψη τους, σε διαφορετικό έστω βαθμό, ένταση και αποτελεσματικότητα (ανάλογα με την ιστορική συγκυρία της δεδομένης χώρας) δικαιώματα και προστασία των ομάδων αυτών. Το γεγονός αυτό είχε, όπως καταδεικνύει ο Kymlicka αντίκτυπο στις έννοιες της κρατικής κυριαρχίας, του έθνους και της ιδιότητας του πολίτη.
Πολυπολιτισμικότητα: από την άνοδο στην υπαναχώρηση…
Το έργο χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο γίνεται αναφορά στην ιστορία της ανάδειξης και της ανάπτυξης της πολυπολιτισμικότητας στη Δύση και στο διεθνές στερέωμα. Κρίσιμης σημασίας για την κατανόηση της διαδικασίας διεθνοποίησης της πολυπολιτισμικότητας, είναι η αναφορά του Kymlicka στο ρόλο που έπαιξε «η επανάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως έμπνευση», με την έννοια ενός νέου σταδίου στη βαθμιαία επεξεργασία της λογικής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων – κομβικό ρόλο έπαιξε εδώ η υιοθέτηση της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, το 1948, με την οποία μπήκε τέλος στις ιδέες της φυλετικής ή εθνοτικής ιεραρχίας, για να ακολουθήσουν βεβαίως και άλλα σημαντικά γεγονότα που ενίσχυσαν την κατεύθυνση αυτή, όπως η διαδικασία αποαποικιοποίησης ή οι αγώνες για την άρση των φυλετικών διαχωρισμών, για την προώθηση των αφροαμερικανών, κ.α. Ωστόσο ενδιαφέρον έχει ότι η επανάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει διττό ρόλο – λειτουργεί, δηαδή εκτός από έμπνευση, και ως περιορισμός. Ένα γεγονός που, όπως σημειώνει ο Kymlicka εξηγεί το «γιατί τα κράτη και οι κυρίαρχες ομάδες είναι πιο πρόθυμες να αποδεχθούν τις διεκδικήσεις των μειονοτήτων» (σελ. 137).
Συνεχίζει ο ίδιος: «η πιθανότητα οι πολυπολιτισμικές μεταρρυθμίσεις να κερδίσουν τη λαϊκή υποστήριξη εξαρτάται σημαντικά από την πεποίθηση ότι δεν θα θέσουν σε κίνδυνο τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις φιλελεύθερες δημοκρατικές αξίες». Πράγματι, η επανάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων λειτουργεί ΚΑΙ ως εφαλτήριο διεκδίκησής τους ΑΛΛΑ και ως κανονιστικό / περιοριστικό πλαίσιο, καθώς οι «διεκδικούσες» κατηγορίες είναι αναγκασμένες να «υιοθετήσουν τη γλώσσα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, του φιλελευθερισμού των αστικών δικαιωμάτων και του δημοκρατικού συνταγματισμού» (σελ. 138). Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, η φιλελεύθερη πολυπολιτισμικότητα χρησιμοποιήθηκε προκειμένου να αποφευχθούν εθνοτικές συγκρούσεις στα μετα-κομμουνιστικά κράτη. Αυτή η απειλή, παρατηρεί ο Kymlicka υποχώρησε, εντέλει, έναντι εκείνης της τρομοκρατίας και της κλιματικής αλλαγής, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί η αίσθηση σε φιλελεύθερα πολυπολιτισμικά κράτη, κυρίως απέναντι στις μεταναστευτικές ομάδες, ότι η πολυπολιτισμικότητα προχώρησε υπερβολικά. «Σε μεγάλες περιοχές του κόσμου, οι φόβοι των κυρίαρχων ομάδων σχετικά με τη γεωπολιτική ή την ατομική τους ασφάλεια εξακολουθούν να παραλύουν τις προσπάθειες υιοθέτησης της φιλελεύθερης πολυπολιτισμικότητας» (σελ. 189). Με άλλα λόγια, σήμερα η υπόθεση της πολυπολιτισμικότητας βρίσκεται σε φάση υπαναχώρησης.
Προκειμένου να διερευνήσει καλύτερα το μέλλον της, ο Kymlicka ασχολείται στο δεύτερο μέλος με την ευρωπαϊκή εμπειρία και αυτό που ο ίδιος ονομάζει «παγκόσμια πρόκληση». Ο καθηγητής διατυπώνει εδώ τον κρίσιμο προβληματισμό του, που είναι καθοριστικός για το μέλλον της πολυπολιτισμικότητας, σχετικά με τη γενικευμένη ή στοχευμένη διατύπωση των ευρωπαϊκών κανόνων μειονοτικών δικαιωμάτων, αναφερόμενος στους τρεις τύπους προσέγγισης: τη δημοσιοποίηση των βέλτιστων πρακτικών, τη διατύπωση νομικών κανόνων και τις κατά περίπτωση επεμβάσεις. Για να διαπιστώσει εν τέλει, χωρίς περιστροφές, ότι «τα συνολικά αποτελέσματα αυτών των προσπαθειών μπορούν να περιγραφούν κάλλιστα ως συγκεχυμένα, σχεδόν σχιζοφρενικά» (σελ. 324). Παράλληλα, οι ευρωπαϊκοί οργανισμοί μεταφέρουν συγκεχυμένα μηνύματα τόσο στα κράτη όσο και στις μειονότητες – μια στάση που χαρακτηρίζει επίσης και τους παγκόσμιους οργανισμούς και τις δημόσιες συζητήσεις αναφορικά με τη φιλελεύθερη πολυπολιτισμικότητα, δημιουργώντας σημαντική ανάσχεση στην περαιτέρω διάδοσή της.
Στο τρίτο τμήμα του βιβλίου, ο Kymlicka εξετάζει τι μπορεί να γίνει από εδώ και στο εξής, έχοντας καταγράψει τα «συγκεχυμένα, σχιζοφρενικά αποτελέσματα» και έχοντας επίσης καταλήξει στο συμπέρασμα ότι είναι αποτελεσματικότεροι οι στοχευμένοι κανόνες – «τόσο στο ευρωπαϊκό όσο και στο παγκόσμιο πλαίσιο, η παντελώς γενικευμένη προσέγγιση έχει αποδειχθεί ανεπαρκής», (σελ. 390). «Έτσι μπορούμε να σκεφθούμε τα στοχευμένα μειονοτικά δικαιώματα ως προσπάθεια να προστατευθούν διαφορετικοί τύποι μειονοτήτων από τους συνήθεις κινδύνους που αντιμετωπίζουν στα χέρια των σύγχρονων εθνών-κρατών» (σελ. 391). Αλλά αυτό δεν αρκεί. Χρειάζονται νέες κατηγορίες για την ταξινόμηση των μειονοτήτων στα μετααποικιακά κράτη, περισσότερες πρωτοβουλίες από τους περιφερειακούς οργανισμούς, όπου δεν κυριαρχούν τα δυτικά κράτη, για την προώθηση ενός πολυπολιτισμικού πλαισίου και το κυριότερο, μια στόχευση που θα αποδέχεται ότι «η χρυσή περίοδος» για την προώθηση αυτή έχει παρέλθει (ήταν η δεκαετία του 1990) και ότι πλέον είναι απαραίτητο να αποφευχθεί η υπαναχώρηση από τις «πιο προοδευτικές πλευρές του σημερινού συστήματος», όπως φαίνεται ότι γίνεται, μέσα από την υποστήριξη των σημερινών διεθνών κανόνων και των συζητήσεων. Τίποτε δεν είναι δεδομένο. Καμία εξέλιξη δεν είναι «χαραγμένη στο μάρμαρο». Οι διώξεις κατά των Ρομά στη Γαλλία, από την κυβέρνηση Σαρκοζί και σήμερα από εκείνη του σοσιαλιστή Φρανσουά Ολάντ, φανερώνουν το πόσο εύθραυστες είναι οι όποιες κατακτήσεις της πολυπολιτισμικότητας. Για να μην αναφερθούμε στα καθ’ ημάς με τον… «Ξένιο Δία».
Και μια αδύναμη πτυχή…
Είναι, ωστόσο, αναγκαία μια παρατήρηση που αφορά σε μια σοβαρή, κατά τη γνώμη μου, αδυναμία ενός, ούτως ή άλλως σημαντικού (από απόψεως πληρότητας) έργου. Όλο το βιβλίο διαπνέεται από την αντίληψη μιας υπεροχής του δυτικού μοντέλου της πολυπολιτισμικότητας – ένα σημείο που έχει επικρίνει ο Jill Prideaux, συνάδελφος του Kymlicka, ο οποίος διδάσκει στη σχολή Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σπουδών, στην κριτική του που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Dialogue. Εξηγεί ο τελευταίος:. «Ο Kymlicka δεν αισθάνεται την ανάγκη να εξηγήσει το πώς μια ιδεολογία που είναι ριζωμένη στη δυτική σκέψη του Διαφωτισμού, μπορεί να θεωρηθεί παγκόσμια αξία την οποία πρέπει να αναγκαστούν όλοι να ακολουθήσουν». Αλλά και ο Berhanu Demeke, από το πανεπιστήμιο της Αλμπέρτα εκφράζει την ίδια επιφύλαξη: «Ο Kymlicka δεν δίνει επαρκή προσοχή στη σημασία της κατανόησης του βαθμού με τον οποίο διαφορετικές κουλτούρες ανταποκρίνονται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτικές αντιλήψεις, για παράδειγμα συνολικά στην ιδέα των δικαιωμάτων. Μοιάζει να θεωρεί δεδομένο ότι οι φιλελεύθερες αντιλήψεις για τα ‘δικαιώματα’ είναι ο πιο κατάλληλος τρόπος για την επίτευξη δίκαιης κοινωνικής τάξης». Ο Demeke παρατηρεί επίσης εύστοχα ότι η αίσθηση που μένει στον αναγνώστη είναι ότι η διάδοση της πολυπολιτισμικότητας που πρεσβεύει ο Kymlicka τείνει στην «αναπαραγωγή κυρίαρχων λόγων και πρακτικών της Δύσης» και τούτο παρά το γεγονός ότι ο όρος «φιλελεύθερος» χρησιμοποιείται από τον συγγραφέα με την αμερικανική του έννοια, και όχι με την ευρωπαϊκή (τη συντηρητική).
Έστω πάντως και με αυτές τις «σκιές», οι «Πολυπολιτισμικές Οδύσσειες» αποτελούν μια απολύτως χρήσιμη πυξίδα για την πλοήγησή μας σε ένα τοπίο που μέρα με τη μέρα σκοτεινιάζει από την άνοδο και τη δράση ξενόφοβων και ρατσιστικών πολιτικών σχηματισμών, για τους οποίους και μόνο η λέξη «πολυπολιτισμικότητα» συνιστά ύβρη…
